Η νευροεπιστήμη και η φαντασία.
Εγκέφαλος και φαντασία
Σκεφτείτε έναν ελέφαντα να κάνει ορειβασία ή ένα ροζ σκύλο να παίζει πινκ-πονκ… Πως γίνεται πράγματα που δεν έχουμε δει ποτέ, να έχει την δυνατότητα ο εγκέφαλος να τα συνθέσει;
Τι συμβαίνει μέσα μας;
Για να μπορέσει ο εγκέφαλος να πετύχει κάτι τέτοιο, παίρνει τις εικόνες εκείνες σε μικρά κομμάτια και τις ενώνει. Πρώτα απ όλα έχει να διαχειριστεί χιλιάδες ηλεκτρικά σήματα που κατευθύνονται ταυτόχρονα στον προορισμό τους. Αυτό που κάνει ο εγκέφαλος είναι, να παίρνει μια ελαφριά μορφή της εικόνας, χωρίς πολλές λεπτομέρειες από έναν σκύλο ή ένα μέρος του σκύλου (το πάνω μέρος) και να κρατά μια ρακέτα και ένα μπαλάκι του πινκ-πονκ, ίσως και μια γωνία του τραπεζιού του πινκ πόνκ. Έτσι με αυτόν τον τρόπο έχουμε μια φανταστική εικόνα ενός σκύλου να παίζει πινκ-πονκ.
Γνωστικά σχήματα και γνωστικές ομάδες.
Όταν κοιτάζουμε ένα αντικείμενο για πρώτη φορά στη ζωή μας, τα σήματα που δεχόμαστε ταξιδεύουν μέσα στον εγκέφαλό μας και πάνε στις περιοχές εκείνες οπού το αντικείμενο βρίσκει κάποια κοινά σχήματα με προηγούμενα αντικείμενα που του μοιάζει πιο πολύ.
Για παράδειγμα παρατηρεί ο εγκέφαλος το αντικείμενο που βλέπει για πρώτη φορά, είναι πράσινο ή κίτρινο, τετράγωνο με ένα κλαράκι από πάνω… αυτό που κάνει ο εγκέφαλος μας αυτή την στιγμή είναι να σκεφτεί το πλησιέστερο σχήμα. Δηλαδή ένα πράσινο μήλο ίσως ή ένα λεμόνι, παρόλο που δεν είναι τετράγωνο. Αυτό ακριβώς συμβαίνει, καθορίζει ο εγκέφαλος τις νέες πληροφορίες σε ήδη προϋπάρχουσες δομές ή σχήματα ή γνωστικές ομάδες μέσα στον εγκέφαλό μας. Αυτό συμβαίνει για λόγους οικονομίας και για ανάγκη επικοινωνίας με άλλους ανθρώπους, δηλαδή να μάθουμε τα αντικείμενα που συναντούν οι περισσότεροι άνθρωποι, να τα ερμηνεύουμε με κοινό τρόπο και να τα χρησιμοποιούμε με κοινό τρόπο. Έχουμε ανάγκη να εξηγήσουμε τι είδαμε και να το περιγράψουμε. Σκεφτείτε πως θα περιγράφατε μια νέα εικόνα σε ένα/μία φίλο/η σας, θα ξεκινούσατε κάπως έτσι, μοιάζει με..(λίγο πιο μικρό..και εκεί έχει και μια..).
Φανταστείτε τι θα γινόταν εάν για κάθε νέα πληροφορία χρειαζόμασταν μια-δύο ώρες να το αφομοιώσουμε και να το κατατάξουμε στο μυαλό μας;
- Σίγουρα θα χρειαζόμασταν μια ζωή για να γίνουμε σχεδιαστές ή σκηνοθέτες.
Ας υποθέσουμε πως δεν δίνουμε μια δομή στα νεογέννητα, παραδείγματος χάριν δεν δείχναμε ποιος είναι ο τρόπος να κοιμούνται και να τρώνε και τα αφήναμε να δράσουν με βάση την φαντασία τους. Έχουν την τάση να το κάνουν φυσικά, διότι δεν έχει αναπτυχθεί ακόμη στο μεταιχμιακό τους σύστημα ο Ιππόκαμπος,
αναπτύσσετε μετά τα 3 έτη περίπου. Είναι το κέντρο που συμμετέχει στη μεταφορά πληροφοριών από τη βραχυπρόθεσμη μνήμη στη μακροπρόθεσμη.
Έτσι αυτό που θα έφτανε στα μάτια μας θα είναι κάτι παράλογο και μακριά από δικές μας γνώριμες πληροφορίες, γνωστικές ομάδες και δομές. Άρα όσο και να φωνάζουμε σε ένα παιδί μικρότερο των τριών, δεν μπορούν σίγουρα να καταλάβουν τον λόγο για τον οποίο φωνάζουμε, ούτε σε ποίους φωνάζουμε.
Πως γίνετε η δημιουργία της φαντασίας;
Πάμε να δούμε πως λειτουργούν οι εικόνες μέσα στον εγκέφαλό μας. Όταν βλέπουμε ένα αντικείμενο, έχουμε περιοχές του εγκεφάλου που ενεργοποιούνται και συνδέονται μεταξύ τους για να αποθηκεύσουν την εικόνα του νέου iPhone ας υποθέσουμε. Το ίδιο συμβαίνει για όλα τα αντικείμενα που έχουμε μέσα μας, για το λεμόνι, για τον σκύλο.. όμως για κάθε εικόνα ενεργοποιούνται διαφορετικά σημεία και με μια μοναδική δομή νευρώνων. Έτσι μοιάζει ο εγκέφαλος μας να έχει την δυνατότητα να αποθηκεύσει άπειρες εικόνες ή αντικείμενα.
Όμως η εικόνα του σκύλου να παίζει πινκ-πονκ δεν υπάρχει, άρα με ποιόν τρόπο δημιουργείται ;
Αυτή την ικανότητα την ονομάζουμε
MST (mental synthesis theory) δηλαδή η θεωρία αυτή υποστηρίζει πως όταν ενεργοποιηθεί η εικόνα του σκύλου και του πινκ πονκ ταυτόχρονα, τότε ο εγκέφαλος το συνθέτει και το αποθηκεύει ως μια εικόνα ξεχωριστή. Φαίνεται η ταυτόχρονη πυροδότηση να δίνει την δυνατότητα σύνθεσης ενός νέου φανταστικού στοιχείου. Τι γίνετε στον εγκέφαλό μας και μπορεί να δημιουργήσει κάτι τέτοιο και μπορεί να δημιουργήσει οτιδήποτε ; Φαίνεται πως το κέντρο του εγκεφάλου που ευθύνεται για αυτό είναι ο προμετωπιαίος λοβός, οπού επεξεργάζονται όλες οι γνωστικές λειτουργίες. Το κέντρο αυτό στέλνει σε άλλα κέντρα οδηγίες να ενεργοποιηθούν ταυτόχρονα δύο εικόνες και τότε έχουμε μια εικόνα ενός ελέφαντα να κάνει ορειβασία.
Μερικές φορές δεν γίνετε να φανταστώ αυτά που φαντάζονται οι άλλοι.
Το πρόβλημα ορισμένες φορές στο να φανταστούμε κάτι είναι πως μερικές εικόνες απέχουν αρκετά η μία από την άλλη σαν δομές. Ένα παράδειγμα σε αυτό είναι πως δύσκολα θα φανταστούμε να τρώμε σούπα με δίχτυ. Αυτό έχει σαν αποτέλεσμα να μην φτάνουν ταυτόχρονα η δομή της σούπας και η δομή του διχτυού. Αντιλαμβάνεστε πως είναι δύσκολο να το κάνετε και εικόνα, επομένως είναι πιο δύσκολο να το φανταστούμε κάτι με αυτές τις εικόνες, είναι πιο δύσκολο ο εγκέφαλος να τις συνθέσει. Αυτό δεν σημαίνει πως δεν γίνετε.
Ο κλάδος των νευροεπιστημών (neuroscience), η επιστήμη της νευροπλαστικότητας (neuroplasticity), υποστηρίζει πως κάθε προσπάθεια δίνει μια νέα δομή στον εγκέφαλό μας. Από τη στιγμή που γεννιόμαστε έχουμε κάποιες εικόνες , λέξεις ή πληροφορίες στο νευρικό μας σύστημα αποθηκευμένες οπού είναι πολύ ισχυρές, όπως π.χ.: η λέξη «Μάνα».
Η λέξη «Μάνα» είναι τόσο ισχυρή μέσα μας οπού έρχεται τόσο γρήγορα όσο καμία άλλη ίσως. Η δύναμη των αναγκών και της επανάληψης έχουν δημιουργήσει μια γρήγορη απόκριση στον οργανισμό μας να εμφανίζει την συγκεκριμένη λέξη/εικόνα μέσα μας αστραπιαία μέσω των νευρώνων. Μπορούν να ταξιδέψουν μέσα σε νευράξονες οι πληροφορίες αυτές γρήγορα, διότι περικλείονται και μονώνονται από ένα σύνθετο λιποπρωτεϊνικό έλυτρο. Αυτό που συμβάλει στην ταχύτητα της πληροφορίας είναι το μυελώδες έλυτρο (myelin sheath), δηλαδή στην μεταφορά των νευρικών ώσεων. Όσο πιο πολλές στρώσεις έχει ένας νευράξονας από μυελώδες έλυτρο τόσο πιο γρήγορα ταξιδεύει η πληροφορία.
Σκεφτείτε έναν γυμνασμένο οργανισμό, οπού έχει ανάγκη τους μύες και τους χρησιμοποιεί συχνά ότι τραυματίζεται , επίσης και ένας οργανισμός που δεν είναι γυμνασμένος τραυματίζεται στο ίδιο σημείο. Δηλαδή εμείς σε σύγκριση με τον Cristiano Ronaldo παθαίνουμε μια θλάση στη γάμπα, εμείς θα χρειαστούμε πολύ παραπάνω χρόνο απ ότι ο συγκεκριμένος αθλητής. Οι στρώσεις που έχει ο αθλητής αυτός στους νευράξονες του από μυελώδες έλυτρο επιταχύνουν την διαδικασία ανάρρωσης.
Στον εγκέφαλο τώρα, μας είναι πολύ πιο δύσκολο να φανταστούμε την λέξη μάνα να μοιάζει με ρύζι, ενώ να μαγειρεύει ρύζι είναι πολύ πιο εύκολο. Αρκετοί από αυτούς τους νευράξονες έχουν δημιουργηθεί στην παιδική μας ηλικία, είναι δύσκολο να αλλάξουν δομή, όμως σύμφωνα και με την επιστήμη της νευροψυχολογίας (neuropsychology) την φαντασία όσο την επεξεργαζόμαστε γίνετε και πιο πλούσια. Σύμφωνα με τελευταίες έρευνες φαίνεται η φαντασία να βοηθά αρκετά την μνήμη και την υγεία του εγκεφάλου.
Η υπνοθεραπεία δίνει την δυνατότητα στον εγκέφαλο να εστιάσει σε εικόνες και αναπαραστάσεις που έχουμε βιώσει, σε έντονο βαθμό. Κάποιες εικόνες τις έχει συνδέσει ο εγκέφαλος με αρνητικά συναισθήματα και είτε δεν θέλει να τις πλησιάσει, είτε δεν θέλει να τις χρησιμοποιεί για να μην βγαίνει από την ηρεμία του.
Μπορείτε να κάνετε μια άσκηση με αυτές τις εικόνες που έχετε μέσα σας. Χρειάζεται ένα χαρτί και ένα μολύβι, ένας ήσυχος χώρος και φαντασία. Μπορείτε να γράψετε στη μια πλευρά 10 βασικές εικόνες τις ζωής σας και από την άλλη 5 βασικά συναισθήματα. Αμέσως μετά βρείτε μια χαλαρή θέση, κλείστε τα μάτια σας και φέρτε στο μυαλό σας μια-μια εικόνα από αυτές που έχετε γράψει. Κάντε την έντονη μέσα σας..χρώματα..περιβάλλον..λεπτομέρειες, αφού γίνει αυτό ρωτήστε τον εαυτό σας : πως συνδέεται η εικόνα αυτή μαζί μου; Μόλις έρθει η απάντηση μέσα σας σημειώστε τι συναίσθημα σας αφήνει η εικόνα αυτή, η κάθε εικόνα ξεχωριστά.
«Η φαντασία είναι πιο σημαντική από τη γνώση».
«Η λογική θα σε πάει από το Α στο Β. Η φαντασία θα σε πάει παντού».
Αλβέρτος Αϊνστάιν, 1879-1955, Φυσικός